Παρασκευή 6 Ιουνίου 2014

Η Σωκρατική Φιλοσοφία


"Ο Θεός δε φιλοσοφεί, γιατί κατέχει τη σοφία, 
φιλοσοφεί όμως ο άνθρωπος, που η ύπαρξή του είναι πεπερασμένη".

Ο Σωκράτης θεωρείται ορόσημο στον τομέα της φιλοσοφίας, διότι έδωσε ένα νέο προσανατολισμό στη φιλοσοφία και κέρδισε την αναγνώριση των διανοητών όλων των εποχών, οι οποίοι των θεωρούν αιώνιο φιλόσοφο. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι όλοι οι φιλόσοφοι πριν από αυτόν ονομάστηκαν «Προσωκρατικοί» και αυτοί που ακολούθησαν «Μετασωκρατικοί». 

Ο Σωκράτης στις φιλοσοφικές του έρευνες, ανέλυε θέματα που άπτονταν της κοινωνίας, της πολιτικής, της ηθικής μέχρι και της θρησκείας. Ποτέ δεν δίδαξε συστηματικά, αλλά διαλεγόταν σε κάθε σημείο της πόλης, με ανθρώπους κάθε κοινωνικής τάξης. Σύχναζε τον περισσότερο καιρό στις παλαίστρες, στα γυμναστήρια και στην αγορά και, εκπληρώνοντας θεϊκή εντολή, όπως πίστευε, επιδόθηκε ολοκληρωτικά στη βελτίωση των νέων και των άλλων πολιτών της πατρίδας του, διαφωτίζοντάς τους συγχρόνως για τον κίνδυνο που διέτρεχαν από τα νεωτεριστικά κηρύγματα των σοφιστών, των οποίων υπήρξε φοβερός πολέμιος. 

Αφετηρία της Σωκρατικής σκέψης ήταν ο σκεπτικισμός. Η περίφημη σωκρατική φράση «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» (ένα ξέρω ότι δεν ξέρω τίποτα) φαίνεται ότι ήταν η θεμελιακή πρόταση της φιλοσοφίας του. 

Ο τρόπος σκέψης του στρεφόταν κυρίως γύρω από τα καθημερινά προβλήματα της ζωής. Αγαπούσε τους ανθρώπους και του άρεσε να έρχεται σε επαφή με τις έννοιες τους και με ότι τους απασχολούσε. Μιλούσε συχνά για το ήθος, την καλοσύνη, το δίκαιο, την ανδρεία και τα αντίθετα τους. Έλεγε στους νέους, ειδικά στα παιδιά των πλουσίων, να μην δίνουν σημασία στα υλικά αγαθά και να μην νοιάζονται για πλούτη, παρά μόνο για αυτοβελτίωση. Πίστευε πως ο άνθρωπος με χρήση λογικών μεθόδων μπορούσε να βρει λύση σε ότι τον απασχολεί και την πραγματική αλήθεια. 

Σκοπός του ήταν να κάνει τον άνθρωπο τίμιο, ηθικό και δίκαιο και όχι επιφανειακά ευτυχισμένο. Χάραξε λοιπόν ένα δικό του δρόμο, για να φέρει τον άνθρωπο κοντά στην αλήθεια και τη σωτηρία. Ξεκίνησε από την αρχή ότι κάθε πράξη πρέπει να είναι αποτέλεσμα της ορθής γνώσης του πράγματος· αλλά για να γνωρίσει κανείς ένα πράγμα, είναι ανάγκη να το εξετάσει· συνεπώς είναι ανάγκη να ομολογήσει ότι δεν το γνώριζε αυτό. Πριν όμως ασχοληθεί κανείς με τη γνώση των πραγμάτων, είναι ανάγκη να απαλλάξει τον εαυτό του από την ψεύτικη εντύπωση του οίεσθαι ειδέναι α μη οίδεν (ότι γνωρίζει όσα δε γνωρίζει). 

Αφετηρία, λοιπόν, για το Σωκράτη αποτελεί το μηδέν ειδέναι (η τέλεια άγνοια). Πιο μπροστά όμως και από τη γνώση των άλλων όντων, υποστήριζε ότι πρέπει κανείς να γνωρίζει τον εαυτό του· έτσι το "γνώθι σαυτόν" αποβαίνει χαρακτηριστικό γνώρισμα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Γιατί όποιος αγνοεί τον εαυτό του και τις δικές του δυνάμεις, επιχειρεί, έργα, στα οποία αποτυγχάνει και δυστυχεί. 

Ο Σωκράτης, όπως και ο Πυθαγόρας, δεν άφησε κανένα σύγγραμμα. Επίσης, δεν επιχείρησε ποτέ να ιδρύσει σχολή ή να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα. Γι' αυτό είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί ακριβώς το περιεχόμενο της φιλοσοφίας του. Παρόλα αυτά οι μαθητές του Πλάτωνας, Αριστοτέλης και Ξενοφώντας, αποτύπωσαν στα έργα τους τις θεωρίες και το πνεύμα του μεγάλου τους δασκάλου. 

Η Διαφορά του Σωκράτη από τους άλλους Φιλοσόφους 

Ενώ όλοι οι φιλόσοφοι προσπαθούσαν να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα και είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους έξω από τον άνθρωπο, στην ύλη, στον γύρω του κόσμο και στο σύμπαν, ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ενδιαφέρθηκε για τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, για την ψυχή του, για τη γνώση, για την αρετή, για το καλό και το κακό, για το δίκαιο και το άδικο. Με λίγα λόγια, ο Σωκράτης μετέθεσε το κέντρο της φιλοσοφίας από τον εξωτερικό κόσμο των Ιώνων στον εσωτερικό, από τη φύση στον άνθρωπο. 

Ήταν ο πρώτος που θεώρησε την ψυχή σαν την πραγματική ουσία του ανθρώπου και την αρετή σαν αυτό που επιτρέπει την πλήρωση της ανθρώπινης φύσης μέσα από την αναζήτηση και βελτίωση της ψυχής. 

Ενδιαφέρεται για την αληθινή αρετή, η οποία πιστεύει ότι είναι ίδια για όλους. Αυτή η ευρεία έννοια της αρετής μπορεί να περιλαμβάνει συγκεκριμένες αρετές όπως το κουράγιο, η σοφία, η μετριοφροσύνη, αλλά θα έπρεπε να έχουμε και μια γενική περιγραφή της αρετής ως σύνολο, την ικανότητα, τη δεξιότητα του να είσαι ανθρώπινος. 

Πίστευε, επίσης, ότι υπάρχει μια ενιαία γνώση. Υπάρχει μία κοινή αλήθεια στην οποία όλοι μπορούν να φτάσουν, ακόμα και οι δούλοι. Όπως είναι φυσικό να γεννάμε, είναι δηλαδή κάτι που κάπως ξέρουμε, έτσι είναι και οι φιλοσοφικές αλήθειες και η γνώση, είναι μέσα μας, αρκεί να χρησιμοποιήσουμε το μυαλό μας. Κι εδώ δένει κάπως η Σωκρατική μέθοδος της οποίας σκοπός δεν είναι η μετάδοση νέας γνώσης, αλλά να εκμαιεύσει κάτι που ο άλλος ξέρει ήδη, έχει ήδη μέσα του. 

Ο Σωκράτης, σε αντίθεση με τους σοφιστές, πίστευε ότι η γνώση ήταν δυνατή, αλλά πίστευε ότι το πρώτο βήμα για τη γνώση ήταν αρχικά να παραδεχτεί κανείς την άγνοιά του. Ο ίδιος ο Σωκράτης έλεγε ότι το μόνο που γνωρίζει είναι ότι δε γνωρίζει τίποτα και αυτή η συνειδητότητα της αμάθειάς του ήταν τελικά που τον έκανε τον πιο σοφό από τους συμπολίτες του. Η ουσία της μεθόδου του Σωκράτη εξάλλου ήταν να πείσει τον συνομιλητή του ότι ενώ νόμιζε ότι γνωρίζει κάτι, στην ουσία δεν το γνώριζε. Η Σωκρατική μέθοδος, κυρίως ο Σωκρατικός τρόπος ερωτήσεων, έχει χρησιμοποιηθεί και στην ψυχοθεραπεία (κυρίως στη Γνωστική, την Αντλεριανή και το Reality Therapy) για διευκρινίσεις, αλλά και για να κοιτάξει βαθιά μέσα του ο θεραπευόμενος ή να εξερευνήσει εναλλακτικούς τρόπους δράσης. 

Η Αυτογνωσία ως Τρόπος Ζωής

Ο Σωκράτης πίστευε ότι η αυτογνωσία ήταν επαρκής για να ζήσει κανείς μια καλή ζωή. Ταύτιζε την γνώση με την αρετή. Οι άνθρωποι είναι δυνατόν να φτάσουν στην απόλυτη γνώση έλεγε, αρκεί να ακολουθήσουν τη σωστή μέθοδο. Η γνώση δεν είναι δεδομένη και ανώδυνη, παρομοιάζεται μάλιστα με τις ωδίνες του τοκετού. Αν μπορούμε να "μάθουμε τη γνώση", τότε μπορούμε να διδαχθούμε και την αρετή. 

Παρότρυνε τους ανθρώπους να "νοιαστούν για την ψυχή τους, να γνωρίσουν τον εαυτό τους, γιατί άπαξ και μάθουμε τους εαυτούς μας μπορεί και να αρχίσουμε να νοιαζόμαστε γι' αυτούς". Θεώρησε την ψυχή ως την πραγματική ουσία του ανθρώπου και την αρετή ως αυτό που επιτρέπει την πλήρωση της ανθρώπινης φύσης μέσα από την αναζήτηση και βελτίωση της ψυχής. Η αυτογνωσία δεν είναι παρά σοφία και δε γίνεται να ξεχωρίσουμε το σωστό από το λάθος (είτε για μας, είτε για τους άλλους), αν δεν έχουμε σοφία. 

Ο τρόπος που ζούσε συνίστατο στην εξέταση της ζωής των ανθρώπων, τη δική του και των άλλων, επειδή “Ο δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ” (η ζωή που δεν εξετάζεται δεν αρμόζει σε άνθρωπο). Πρέπει κανείς να αναζητά τη γνώση και τη σοφία πριν από τα άλλα ιδιωτικά του συμφέροντα. Η γνώση αναζητείται ως μέσο για την ηθική δράση. Η λογική αποτελεί προϋπόθεση για να ζήσει κανείς μια καλή ζωή, κατά τον Σωκράτη. Η αληθινή μας ευτυχία εξαρτάται από το αν κάνουμε αυτό που είναι σωστό. Δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος αν δρας αντίθετα με όσα πιστεύεις. Η ηθική του Σωκράτη έχει έναν τελολογικό χαρακτήρα – η μηχανιστική εξήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι λανθασμένη. Η ανθρώπινη δράση στοχεύει στο καλό και υπάρχει σκοπός στη φύση. 

Ηθική και Ανηθικότητα

Ο Σωκράτης πίστευε ότι όταν οι άνθρωποι λειτουργούν ανήθικα δεν το κάνουν σκόπιμα, το οποίο είναι γνωστό και ως το Σωκρατικό Παράδοξο. Έλεγε ότι αν κάποιος ξέρει ποιο είναι το σωστό, τότε θα πράξει αναλόγως. Αλλιώς απλώς δεν ξέρει ποιο είναι το σωστό. Αν κάποιος δεν λειτουργεί με τρόπο καλό, τότε μάλλον κάνει λάθος, του λείπει η γνώση για το πώς θα φερθεί σωστά στην όποια περίσταση. Οπότε για τον Σωκράτη, η γνώση σημαίνει αρετή και είναι “καλή”, ενώ η άγνοια είναι “κακή”, άχρηστη. Είναι λοιπόν σαν να είμαστε υπεύθυνοι για το τι γνωρίζουμε και τι όχι, επομένως είμαστε και υπεύθυνοι για την προσωπική μας ευτυχία. Ο Αριστοτέλης βέβαια διαφωνούσε, έλεγε ότι κάποιος μπορεί να γνωρίζει ποιο είναι το καλύτερο που έχει να κάνει, αλλά και πάλι να δράσει λανθασμένα.

Αφοσίωση και Πίστη στα Ιδανικά

Ο Σωκράτης προτίμησε να τιμήσει την αφοσίωσή του στην αλήθεια και την ηθική, παρόλο που στο τέλος του κόστισε την ίδια του την ζωή. Πίστευε ότι δεν πρέπει ποτέ να κάνει κανείς κάτι κακό, ούτε καν ως αντίδραση σε ένα κακό που έχει υποστεί. Πίστευε ακόμα ότι είναι πάντα λάθος να παρακούει κανείς τους νόμους του κράτους, άρα δεν πρέπει ποτέ να παρακούει το κράτος. Όπως δεν πρέπει να κάνουμε κακό στους γονείς μας, άλλο τόσο δεν πρέπει να κάνουμε κακό στην πατρίδα μας.

Υλικός Πλούτος vs Πνευματικός Πλούτος

Συμβούλευε τους νέους να είναι τίμιοι και ηθικοί, να πιστεύουν στην αθανασία της ψυχής και ν' ακολουθούν πάντα το δρόμο της αρετής. Γιατί μέσα από την αρετή θα έβρισκαν την ευτυχία που αναζητούσαν. Έλεγε πως τα πνευματικά αγαθά έχουν μεγαλύτερη αξία από τα υλικά και συμβούλευε τους συνομιλητές του να υπακούν πιστά τις αδυναμίες της Δημοκρατίας και αυτό ενοχλούσε ορισμένους άρχοντες της πόλης οι οποίοι καταπατούσαν τους κανόνες της. 

Ο Σωκράτης πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος να ζει κανείς ήταν να επικεντρωθεί στην αυτο-εξέλιξη και όχι στο κυνήγι του υλικού πλούτου. Πάντα παρότρυνε τους άλλους να επικεντρωθούν περισσότερο στις φιλίες και στην αίσθηση κοινότητας γιατί αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος να μεγαλώσουν όλοι μαζί σαν λαός. Η αρετή αξίζει περισσότερο από κάθε τι, η ιδανική ζωή αφιερωμένη στην αναζήτηση του Καλού. Η αλήθεια βρίσκεται στις σκιές της ύπαρξης κι είναι δουλειά του φιλοσόφου να δείξει στους υπόλοιπους πόσα λίγα ξέρουν στ’ αλήθεια.

Συχνά ρωτούσε τους συμπολίτες του "Δεν ντρέπεστε για την προθυμία σας να αποκτήσετε όσο πιο πολλά πλούτη, φήμη και τιμές γίνεται, αλλά δεν νοιάζεστε το ίδιο για την σοφία ή την αλήθεια, ή για την καλύτερη κατάσταση της ψυχής σας;". Τους έλεγε ότι ασχολούνται συνέχεια με τις οικογένειές τους, τις ευθύνες τους και τις πολιτικές τους ευθύνες, ενώ θα έπρεπε να ανησυχούν για την "ευημερία της ψυχής τους". 

Πίστη σε έναν Θεό

Στη διδασκαλία του δεν αναφερόταν στους γνωστούς θεούς, αλλά σε ένα θεό και στο εσωτερικό του "δαιμόνιο", μια θεότητα δηλαδή που τον οδηγούσε πάντα προς το καλό και που δεν ήταν άλλη από τη συνείδησή του. Θύμιζε, μάλιστα, στους συνομιλητές του ότι το δίκαιο και το σωστό δεν βρίσκονται πάντα με το μέρος των πολλών.

Όμως, αυτές οι απόψεις του, ιδιαίτερα γύρω από τον ένα θεό, κακοφαίνονταν σε πολλούς. Όπως γίνεται συχνά - και θα γίνεται πάντα - κάθε καινούργια σκέψη, κάθε καινούργια θεωρία, βρίσκει τρομερή αντίδραση από τους ηγέτες αλλά και από τον κόσμο. Το ίδιο έγινε και με το Σωκράτη. Τις καινούργιες του θεωρίες γύρω από το Θεό, γύρω από τον άνθρωπο και τη Δημοκρατία, δεν τις είδαν με καλό μάτι αρκετοί από τους άρχοντες της πόλης. Αυτός ο φιλόσοφος έφερνε τα πάνω-κάτω! Έτσι, σιγά-σιγά, σχηματίστηκε ένα ρεύμα εναντίον του. Και βρήκαν αρκετά, πράγματα σε βάρος του για να τον κατηγορήσουν. Διέδωσαν ότι με τις παράξενες θεωρίες του διαφθείρει τους νέους.

Το τραγικό είναι ότι παρόλο που ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για ασέβεια προς τους θεούς, υπάρχει μια ισχυρή θρησκευτική πλευρά στον χαρακτήρα του και αυτά που λέει στην "Απολογία" ή στον "Κρίτωνα" φανερώνουν έναν βαθύ σεβασμό για τα Αθηναϊκά θρησκευτικά έθιμα και ειλικρινή εκτίμηση για τους θεούς. 

Δεν υπάρχουν σχόλια: