Σωκράτης - Η Μαιευτική Μέθοδος

Η μαιευτική μέθοδος σε συνδυασμό με τη χρήση της ειρωνείας αποτελούσε χαρακτηριστικό της σωκρατικής διδασκαλίας. 

Ο Σωκράτης για την εύρεση της αλήθειας μεταχειριζόταν το ερωτάν και το αποκρίνεσθαι, δηλαδή τη διαλεκτική μέθοδο, η οποία είναι εφαρμογή της λογικής. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε μαιευτική, γιατί δεν προσπαθούσε να διδάξει δογματικά, αλλά σε συνεργασία με τους άλλους να ανεύρει (εκμαιεύσει) την αλήθεια· ούτε ήθελε να την προσφέρει έτοιμη στους άλλους, αλλά να διεγείρει την έμφυτη επιθυμία του καθενός προς την αλήθεια και την αρετή και να υποδείξει το δρόμο που οδηγεί σ’ αυτήν.

Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του τα σχετικά με την τακτική του αυτή: Ο Θεός μαιεύεσθαί με αναγκάζει, γεννάν δ’ απεκώλυσεν, δηλαδή ο θεός με υποχρεώνει να βοηθώ στη γέννηση (των ιδεών) και με εμπόδισε να τις γεννώ.

Η μεγαλοφυής μέθοδος της διαλογικής συζήτησης που ονομάστηκε "μαιευτική" και που είχε ως βάση τη λογική πως η μαμή βοηθάει όχι το μωρό αλλά τον τοκετό του, έκανε κάθε συνομιλητή του να βρει μόνος του μέσα από ένα σωστό διάλογο - με τις κατάλληλες ερωτήσεις - την απάντηση που έψαχνε σε ότι τον απασχολούσε, επειδή θεωρούσε ότι αυτή βρισκόταν ήδη μέσα του. Ο συνομιλητής, λοιπόν, μέσω του διαλόγου, αντί να λάβει οποιαδήποτε απάντηση, μέσω ερωτήσεων την εκμαίευε από μόνος του. 

Πολλές φορές ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και τη λεγομένη σωκρατική ειρωνεία, για να στηλιτεύσει τους πάντα ειδέναι οιομένους και μέγα φρονούντας επί σοφία, δηλαδή εκείνους που νόμιζαν ότι όλα τα γνωρίζουν και υπερηφανεύονταν για τη σοφία τους.

Στην περίπτωση όμως της μεθόδου της "ειρωνείας" ο Σωκράτης προσποιούνταν άγνοια επί του θέματος, κέρδιζε τον συνομιλητή και αφού τον άφηνε να αναπτύξει τη θεωρεία του υποτίθεται για να τον διαφωτίσει μέσω περίπλοκων και έξυπνων ερωτήσεων, ανάγκαζε τον "γνώστη" να παραδεχτεί την άγνοια του. Συνήθιζε να εκθειάζει τον συνομιλητή, ώστε στο τέλος να φανεί η πραγματική έλλειψη γνώσης του, και η αληθινή πνευματικότητα του Σωκράτη. Θεωρούσε, λοιπόν, πως εάν ο άνθρωπος έχει το γνώθι σαυτόν, να γνωρίζει δηλαδή τον εαυτό του, θα βρει τους ηθικούς κανόνες που θα τον διέπουν αφού μέσα από την αυτογνωσία γίνεται ο καθένας ενάρετος και κατανοεί την φύση των πραγμάτων στο πραγματικό της βάθος.

Η παραδοχή πως κανένας δεν είναι παντογνώστης, οδηγεί στο αγαθό και ενάρετο. Στην ευσέβεια και το σεβασμό. Ο Σωκράτης θεωρούσε αρετή τη σύνεση και τη φρόνηση. Γι' αυτόν, αγαθό είναι ότι κάνουμε με γνώση, ενώ για την κακία έλεγε πως "ουδείς εκών αμαρτάνει". Κανένας δεν αμαρτάνει επειδή το θέλει παρά μόνο από απερισκεψία, ανοησία και άγνοια. Σαν ιδρυτής της ηθικής επιστήμης και της Σωκρατικής διαλεκτικής προήγαγε την βελτίωση των ανθρώπινων ενστίκτων όπως αυτά εκδηλώνονται με κεντρικό πυρήνα τη διδασκαλία και την διάπλαση της προσωπικότητας των νέων. Αυτό το επεδίωκε γιατί πίστευε πως η αρετή είναι κάτι που διδάσκεται αφού η γνώση και η πράξη συνδέονται άμεσα. 

Ουσιαστικά, ο Σωκράτης επωμιζόταν το ρόλο της συνείδησης και μέσα από αυτή τη διαδικασία ερωταπαντήσεων δημιουργούσε ένα πνεύμα διαλόγου στη συζήτηση. Ο συνομιλητής λοιπόν απαντώντας σ' αυτές τις ερωτήσεις έφτανε σε ένα συμπέρασμα - στην αλήθεια για τον Σωκράτη - από μόνος του. Η μέθοδος ονομάστηκε μαιευτική, διότι όπως η μαία φέρνει στον κόσμο το νεογνό έτσι και ο Σωκράτης ή ο εκάστοτε συνομιλητής που παίρνει το ρόλο της συνείδησης εξάγει από τον συνομιλητή του την αλήθεια.

Επαγωγική Συλλογιστική Μέθοδος

Για να φτάσει στην αρχή των ηθικών εννοιών, ο Σωκράτης χρησιμοποίησε την επαγωγική συλλογιστική μέθοδο, μέσω της οποίας σκόπευε να φτάσει στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων. Ξεκινούσε λοιπόν με παραδείγματα, παρμένα από την καθημερινότητά του και την εμπειρία του και αποσκοπούσε στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων τα οποία ξεπερνούν την εμπειρία και φτάνουν στην απόλυτη γνώση ενός θέματος. Και η διαδικασία αυτή είναι επιτυχής όταν θα προκύψει ένας απόλυτος ορισμός για την αλήθεια του καλού και του κακού, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας, της σωφροσύνης και της άνοιας.