Σωκράτης - Η Ένωση της Αρχαίας Φιλοσοφίας με την Ορθοδοξία

Πολλοί νεοέλληνες κατηγορούν τους Χριστιανούς και τον Χριστιανισμό για ανθελληνικό πνεύμα και ότι αυτοί ευθύνονται για την παρακμή της αρχαίας θρησκείας και του ελληνισμού γενικότερα.

Ωστόσο, αναμφισβήτητα οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι, που μίλησαν για τον ένα Θεό. Ιδέες όπως: Λόγος, Θεός, αθανασία, ψυχή, λύτρωση, βασιλεία των ουρανών δεν συναντώνται μόνο στα χριστιανικά κείμενα, αλλά πολύ νωρίτερα και στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Σε πολλά αρχαία κείμενα εμπεριέχονται Θείες αποκαλύψεις, όπως στη Θεογονία του Ησίοδου, στα Ερμητικά κείμενα και στα Ορφικά. Από τον Πυθαγόρα, τον Αναξίμανδρο, τον Παρμενίδη μέχρι το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη μιλούσαν γι' Αυτόν, τον οποίο θεωρούσαν αιτία της δημιουργίας του κόσμου.

Έχει ειπωθεί για τον Σωκράτη πως «κατέβασε την φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», διότι χάρη στη δική του προσωπικότητα οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται με τα φυσικά φαινόμενα και άρχισαν να ασχολούνται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τη κοινωνία του. Ο Σωκράτης σημάδεψε την ιστορία της φιλοσοφίας, διότι είχε διαφορετικό τρόπο σκέψης από όλους τους φιλοσόφους πριν και μετά από αυτόν. Δεν ενδιαφερόταν απλά για έναν ορθό τρόπο ζωής και δράσης είτε σε προσωπικό είτε σε κοινωνικό επίπεδο, ούτε ενδιαφέρθηκε ποτέ για τα χρήματα. Ο Σωκράτης θέλησε να δημιουργήσει ένα στέρεο έδαφος πάνω στο οποίο θα μπορούσαν ύστερα να θεμελιωθούν οριστικά και αμετάκλητα οι έννοιες του καλού, της αρετής και της σοφίας.

Ο Σωκράτης πίστευε χωρίς να έχει δει Τον Θεό. Θεωρούσε ότι άκουγε μια εσωτερική φωνή, κάποιου θεού, ενός «δαιμονίου» όπως το χαρακτήριζε, το οποίο του υπαγόρευε τι να κάνει και ύστερα τι να πει. Ε, φυσικά, αφού ο Θεός είναι μέσα μας και ο Σωκράτης το ένιωθε αυτό. Ζούσε έντονα με το Θεό, πορευόταν στη ζωή του με Αυτόν.

Ο Σωκράτης δεν δίδασκε όπως ένας δάσκαλος, αλλά συζητούσε ως αληθινός φιλόσοφος, δίχως κατάκριση, εγωισμό, φιλαρχία και ματαιοδοξία. Θεωρούσε καθήκον του να βοηθάει το συνομιλητή και συνάνθρωπο να «γεννήσει» την ορθή γνώμη.  

Συσχέτιση Σωκράτη - Ιησού

Όπως, λοιπόν, οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζητούσαν την πρώτη αρχή της δημιουργίας, έτσι και ο Σωκράτης αναζήτησε την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, που δεν επηρεάζεται από ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες αλλά ούτε από την δυνατότητα της αντίληψης του κάθε ανθρώπου. Αναζήτησε δηλαδή το απόλυτο και απέρριψε το σχετικό, μελέτησε την ηθική ουσία και απέρριψε τα ηθικά φαινόμενα. Κάποιος είπε ότι ο Σωκράτης ήταν αυτός που προετοίμασε τον κόσμο για την εμφάνιση του Χριστού. 

Κοιτώντας καλύτερα την ιστορία θα δούμε ότι ο Σωκράτης παρόλο ότι ήταν βαθιά θρησκευόμενος είχε πάρα πολύ δραστήριο πνεύμα και προσπαθούσε να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους, το οποίο και εξελάμβανε σαν ειδική εντολή που του δόθηκε από τον Θεό. Λέει ο Ξενοφώντας "Αυτός αεί περί των ανθρωπείων διελέγετο, σκοπών, τι καλόν, τι αισχρόν, τι ευσεβές, τι ασεβές, τι δίκαιον, τι άδικον, τι σωφροσύνη, τι μανία, τι ανδρεία, τι δειλία, τι πόλις, τι πολιτικός, τι αρχή ανθρώπων, τι αρχικός ανθρώπων" (Απομν. Α’ α , 16). Κάτι παρόμοιο με τις κατηγορίες και το κριτικό πνεύμα του Χριστού ενάντια στο Φαρισαϊσμό. Ο Σωκράτης κατά την διδασκαλία του συναναστρέφονταν με τους νέους γι' αυτό και έπειτα κατηγορήθηκε ότι "τους νέους διαφθείρει".

Ο Σωκράτης και ο Χριστός είχαν κοινά χαρακτηριστικά, κοινό ψυχισμό. Ο αλτρουισμός ήταν ένα από τα στοιχεία που διέκριναν τόσο τον Σωκράτη όσο και τον Ιησού Χριστό. Μάλιστα, οι Απόστολοι και όλοι οι Άγιοι ακολουθώντας τα βήματα του Χριστού ασκήθηκαν σ' αυτό το ύψιστο φρόνημα, τον αλτρουισμό. Δυστυχώς, όμως, όπως Εκείνος, όλοι θανατώθηκαν άδικα. Ωστόσο, όλοι θεωρούνται αινιγματικά πρόσωπα.

Ο Σωκράτης είχε τον ίδιο έξοχο ψυχικό κόσμο με τον Χριστό και τους Αγίους. Ενδιαφέρονταν να βοηθήσει την κοινωνία με μια ταπεινή προσωπική προσφορά. Μεριμνούσε για τους άλλους, στο να βελτιώσουν την κρίση και να καλλιεργήσουν την λογική τους. Έλεγε ότι η αληθινή γνώση έρχεται από μέσα μας. Έτσι, όταν ο άνθρωπος "μαθαίνει", τότε βάζει το μυαλό του να δουλέψει και ενεργοποιεί τη δυναμική δυνατότητα που έχει η ανθρώπινη εσωστρέφεια. 

Διαφωνούσε με τη θανατική ποινή, αρνιόταν να καταδώσει τους πολιτικούς του αντιπάλους. Όποιος ξέρει το σωστό και το δίκαιο, αυτός δεν θα πράξει το κακό και το άδικο, έλεγε. Με τη γνώση και την κρίση μπορούμε να φτιάχνουμε σωστούς ανθρώπους. Έτσι αλλάζει η κοινωνία και μαζί και ο κόσμος. Όταν κάνουμε το κακό, αυτό συμβαίνει επειδή η άγνοια έγινε επανάληψη. Επειδή δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το καλό. Η διάκριση του καλού από το κακό δεν είναι επίκτητη αλλά έμφυτη και την έχει ο άνθρωπος εκ γενετής μέσα στη λογική του. Από την άλλη, δεν μπορεί κάποιος να ζήσει ευτυχισμένος όταν πράττει ενάντια στις πεποιθήσεις του. Κι όποιος καταλάβει αυτόν τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει διότι εκεί νιώθει λιγότερο δυστυχισμένος, δεν αργεί να τον επιλέξει ακόμη κι αν δεν μπορεί να διαλέξει τίποτε χωρίς να προσπαθήσει. Οι λάθος συμπεριφορές γίνονται από άγνοια. Αυτό το απλό είναι ακατανόητο να εφαρμοστεί. 

Με τη «σωκρατική ειρωνεία» δήλωνε την άγνοιά του, και με ερωτήσεις εκμαίευε την κρίση του συνομιλητή του. Ύστερα, ανάλογα με την ψυχική ποιότητα του συνομιλητή, άλλους τους βοηθούσε πνευματικά και άλλους τους εξέθετε σε δημόσια γελοιοποίηση. Η σοφία του Σωκράτη μπορούσε να διακρίνει με τη σκέψη και το συναίσθημα της κοινωνικής ευθύνης. Βέβαια, η πίστη του στην ανθρώπινη λογική μας επιτρέπει να τον κατατάξουμε στους ορθολογιστές, αλλά ούτε ένιωθε την επικίνδυνη βεβαιότητα που διακατέχει τους αλαζόνες, ούτε την αδιαφορία στην ποιότητα που διακατέχει τους ματαιόδοξους. Ο Σωκράτης είχε έναν ορθολογισμό καθαρό και απαλλαγμένο από καιροσκοπισμούς. 

Ο Ιησούς αργότερα θα υποδείξει στη λογική αυτή, την αγάπη προς τον συνάνθρωπο - με ότι αδυναμίες έχουν οι δυνατότητες του συνανθρώπου. Επίσης, θα υποδείξει και την αυτοσυγκέντρωση της διάνοιάς μας στη φωνή Του Θεού που ακούμε μέσα μας. Η Σωκρατική Εποχή αποτέλεσε τη φωτοδόχο για τις επόμενες. Πρότεινε στην ανθρωπότητα την αφύπνιση των συνειδήσεων και τη διάκριση της δικαιοσύνης. 

Κοινή Διδασκαλία

Βασικότατη ομοιότητα της διδασκαλία του Σωκράτη και του Χριστού είναι η ηθική και η ανθρωπολογική διδασκαλία του πρώτου και του δεύτερου. Ο Σωκράτης πιστεύει ότι "καλύτερα να αδικείσαι παρά να αδικείς" και ότι "καλύτερα να τιμωρείσαι άδικα, παρά να γλιτώνεις από δίκαιη τιμωρία". Αυτό συμβαδίζει απόλυτα με την Χριστιανική κοινότητα της αγάπης και της συγχώρησης των άλλων. Ποιος αμφισβητεί άραγε την ομοιότητα του λόγου του Χριστού "πολλοί όμως πρώτοι θέλουσι είσθαι έσχατοι, και οι έσχατοι πρώτοι" κατά Μαρκον ι-31, και του περίφημου Σωκράτη; 

Ο Σωκράτης δίδασκε ότι η αρετή ταυτίζεται με την σοφία που απ’ αυτήν απορρέουν όλες οι άλλες αρετές, γιατί αυτές είναι το υπέρτατο αγαθό και την αντιπαρέβαλε στα αγαθά που φάνταζαν αξιοζήλευτα στη λαϊκή συνείδηση: την ομορφιά, τον πλούτο, τη δύναμη, τη σωματική αλκή, τις ηδονές των αισθήσεων κ.λ.π. 

Ο Σωκράτης έλεγε για τα θεία "Το θείον τοσούτον και τοιούτον εστί, ώσθ’ άμα πάντα ορά και πάντα ακούειν και πανταχού παρείναι και άμα πάντων επιμελείσθαι". Στην Χριστιανική πίστη έχουμε "ο Θεός πανταχού παρών και τα πάντα πληρών". Από αυτό φαίνεται περίτρανα η σύνδεση ελληνικού πνεύματος και Ορθοδοξίας και κατ’ επέκταση Χριστιανισμού.

Κοινή Καταδίκη - Κοινός Θάνατος

Η καταδίκη του Σωκράτη στο δικαστήριο μοιάζει πάρα πολύ με αυτήν του Χριστού. Όπως ο Σωκράτης στο δικαστήριο άκρα φιλοσοφικός δεν εκλιπάρησε, δεν έκλαψε, δεν κατέφυγε σε απολογίες, αλλά συνέδεσε απόλυτα διδασκαλία και πράξεις, έτσι και ο Χριστός ήλθε για να θυσιαστεί και γι’ αυτό στους δικαστές του δεν απολογήθηκε ώστε να θανατωθεί μπορώντας κατόπιν να αναστηθεί αποδεικνύοντας την θεϊκή υπόστασή του. Τέλεια συνδεδεμένη η ζωή του με την διδασκαλία του ώστε την στιγμή του θανάτου στον σταυρό ζητάει από τον πατέρα του να συγχωρήσει τους ανθρώπους διότι δεν γνωρίζουν τι κάνουν (με το να τον σταυρώνουν). Ο Σωκράτης ενώ έμεινε στο κρατητήριο ένα μήνα πριν θανατωθεί δεν χρησιμοποίησε αθέμιτους τρόπους (δωροδοκία Κρίτωνα) για να εξέλθει του μαρτυρίου του. 

Σαν ένας αρχαιότερος Χριστός ο Σωκράτης, ο μέγιστος των Σοφών, δίνει το παράδειγμα σε όλους τους απλούς πολίτες για την εφαρμογή του νόμου θέλοντας να δημιουργήσει μια τέλεια πολιτεία - κράτος, δίνοντας το παράδειγμα περισσότερο στους πολιτικούς της εποχής του. Σήμερα, αντιθέτως, επικρατεί η κομπίνα, η διαφθορά, η εξαπάτηση και η φοροδιαφυγή από το κράτος (αυτόν τον μηχανισμό κοινωφέλειας) όσο και η διαπλοκή μέσα στην ίδια την κρατική εξουσία σε μια πιο εξελιγμένη μορφή της φθοράς της Αθηναϊκής Δημοκρατίας την εποχή του Σωκράτη.

Κατά τον ίδιο τρόπο ο Χριστός ο μέγιστος της ηθικής και Θεός ο ίδιος, ταπεινώνεται μπροστά σε όλους τους αλαζονικούς της εποχής του δίνοντας ένα παράδειγμα αυτοθυσίας για τον συνάνθρωπο προσβλέποντας στην αιώνια λύτρωσή του. 

Ο Σωκράτης θανατώθηκε τελικά, επιμένοντας με πάθος στις απόψεις του για τη δικαιοσύνη. Κατηγορήθηκε άδικα ότι "διαφθείρει τους νέους" και ότι "ασεβεί προς τους θεούς". Στην απολογία του διαβεβαίωσε ότι είχε ενεργήσει με μοναδικό γνώμονα το καλό της πατρίδας. Δυστυχώς ή ευτυχώς, μόνον η εξουσία δεν τον πίστεψε! Έτσι, καταδικάστηκε και μάλιστα σε θάνατο. Θα μπορούσε να ζητήσει χάρη, να φύγει από την Αθήνα. Γιατί δεν το έκανε; Διότι αν το έκανε, δεν θα ήταν ο Σωκράτης. Το ίδιο κι ο Χριστός. Κι Αυτός μπορούσε είτε να υπερασπιστεί τον εαυτό του, όταν τον έκριναν άδικα, είτε να ζητήσει χάρη, αλλά δεν το έκανε. 

Και οι δύο, ενώ τολμούσαν να αμφισβητήσουν δημόσια τις αρχές, τους θεσμούς, τις εξουσίες και τα πρόσωπα που δρούσαν παραβατικά, εντούτοις τον εαυτό τους δεν τον υπεράσπισαν. Αυτό είναι το αλτρουιστικό γνώρισμα των αυθεντικών φιλοσόφων, να θεωρούν δηλαδή, τη συνείδησή τους και την αλήθεια, σημαντικότερες από τη ζωή τους. 

Εν κατακλείδι, η αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ορθοδοξία και, μάλιστα, ο Σωκράτης είναι αυτό το πρόσωπο που τις ενώνει, το σημείο τομής. Η ζωή του Σωκράτη μας αποδεικνύει ότι οι γνήσιοι Έλληνες, αυτοί δηλαδή που στηρίζονταν στον ορθολογισμό, κάθε άλλο παρά στο δωδεκάθεο πίστευαν. Ο πολιτισμός της Ελλάδας είναι ο πολιτισμός της εκκλησίας με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου. Είναι το "εμείς" του Μακρυγιάννη. Στο πνεύμα της παραβολής του Σπηλαίου του Σωκράτη οφείλουμε να αναζητούμε την αλήθεια, χωρίς κλισέ και φόβο, παρά μόνο με εκτενή έρευνα. Ίσως αυτός ο δρόμος να είναι δύσκολος, αλλά οδηγεί σε λεωφόρους.